مروری بر سرگذشت ۶۰ ساله سازمان استاندارد

این روز‌ها اگر نشان استاندارد روی محصولی نباشد، امکان ندارد ما به‌سراغش برویم. این نشان از دهه ۳۰ تاکنون با شعار «نشانه کیفیت کالا» همراه ما بوده و به ابعاد مختلف زندگی‌مان راه پیدا کرده است. سازمان استاندارد از حدود سال ۳۲ که هسته اولیه استاندارد در اداره تجارت کل وقت شکل گرفته است تا اکنون که به هفتادسالگی خودش رسیده، راه زیادی را پیموده است.

باید بدانیم ۱۰ سالی طول کشیده است تا اداره استاندارد در سال ۱۳۴۲ قدم به مشهد بگذارد. در سال‌های ابتدایی فقط محصولات کشاورزی و به‌خصوص صادراتی، توجه این سازمان را جلب می‌کرد، اما از دهه ۶۰ نظارت بر مواد خوراکی نیز بر این روند افزوده شد. همچنین از میانه دهه ۷۰ با تجهیز ساختمان و آزمایشگاه، حیات جدی استاندارد در استان خراسان و مشهد آغاز شد.

به‌مناسبت روز استاندارد به‌سراغ تاریخچه شکل‌گیری اداره استاندارد در مشهد رفته‌ایم و با یکی از مدیران قدیمی این سازمان گفتگو کرده‌ایم.

استاندارد در کشور

قانون هفدهم که سال ۱۳۳۹ در مجلس تصویب شد، زایش نخستین مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران را رقم زد. طبق این قانون، اجازه تأسیس مؤسسه استاندارد ایران به وزارت بازرگانی داده شد؛ مؤسسه‌ای که مرکز اصلی آن در تهران بود و در صورت لزوم می‌توانست در هریک از نقاط کشور، اداره یا شعبه یا نمایندگی تأسیس کند.

تعیین استاندارد کالا‌های کشاورزی و دامی و صنعتی و معدنی و تطبیق استاندارد تعیین شده با نمونه کالا‌های تولیدی و صدور گواهی نامه انطباق کالای تولیدی و صادراتی با استاندارد تعیین شده، از وظایف اولیه این اداره بود. دکتر خرسند، نخستین رئیس اداره یادشده بود. در سال ۴۴ که با ایجاد تغییراتی اساس نامه سازمان در مجلس شورای ملی به تصویب رسید، مهندس رضا شایگان به مدت چهار سال مدیرعامل آن شد. بودجه سازمان از راه تشویق صادرات، بودجه وزارت اقتصاد و وجوه دریافتی از متقاضیان، تأمین می‌شد.

در یکی از جلسات سال ۳۹ برای تأسیس مؤسسه استاندارد در خرمشهر، قرار شد پس از تکمیل مرکز، به تدریج در سایر شهرستان‌ها برای تأسیس شعبات مورد لزوم مؤسسه اقدام شود، با این تأکید که اکنون احتیاجی به تشکیلات وسیعی که مستلزم مخارج هنگفت باشد، نیست. کمبود بودجه و همچنین کمبود کارشناس‌های موردنیاز، مزید بر علت شد تا استاندارد در شهرستان‌ها ازجمله مشهد، دیرتر پا بگیرد و در سال‌های ابتدایی پس از تأسیس رشد چندانی نکند.

استاندارد در مشهد

همه اطلاعاتی که بر روی وبگاه سازمان استاندارد خراسان رضوی درباره سابقه این مجموعه وجود دارد، در دو خط خلاصه می‌شود. طبق این اطلاعات، اداره کل استاندارد در سال ۱۳۴۲ در مشهد شروع به کار کرده و وظیفه اصلی آن هم کنترل و نظارت بر صدور کالا‌ها و محموله‌های صادراتی بوده است.

پیش از این، ردپای نخستین استاندارد در مشهد را باید در دهه ۳۰ جست. در آن سال ها، غول سرما به همین راحتی از پا درنمی آمد و وسایل گرمایشی، نیاز نخست مردم بود. آهنگر‌ها و حلبی ساز‌ها بخاری می‌ساختند، ولی محصولاتشان که از روی تجربه سرهم بندی شده بود، کیفیت لازم را نداشت. استانداردسازی وسایل گرمایشی برای نخستین بار در مشهد، توجه اداره صنایع ومعادن استان خراسان را به خود جلب کرد و نمونه‌های استاندارد و شیوه تولید آن به بخاری ساز‌ها نشان داده شد.

آن‌ها در ۱۹ اسفند ۱۳۳۵ خورشیدی با یک آگهی در روزنامه «آفتاب شرق»، دستورالعمل ساخت بخاری استاندارد را به بخاری ساز‌های نفت سوز اعلام کردند؛ به همین دلیل شاید بخاری را باید نخستین کالای استانداردشده در مشهد دانست، آن هم در زمانی که خبری از سازمان استاندارد و نشان آن حتی در مرکز کشور نبود.

اداره استاندارد در مشهد ابتدا یک اداره محقر با چند کارمند بود که وابستگی زیادی به مرکز داشت. نظارت بر محصولات صادراتی در شهرستان ها، جزو وظایف اصلی این اداره بود. در خراسان گاهی به صورت فصلی، مأموران استاندارد به یک شهرستان می‌رفتند و نمونه را برای بررسی به شهرستان دیگری که در آن مستقر بودند، می‌بردند. یک نمونه از این رفتار را می‌توان در شیروان و قوچان دید. در اسناد به جای مانده از سال ۵۳، باغداران شیروان به فرمانداری مراجعه و تقاضا می‌کنند شعبه استاندارد قوچان که منحل شده است، دوباره دایر شود تا محصولاتشان را در آنجا بررسی کنند.

در نامه‌ای که سال ۵۳ از مرکز به اداره استاندارد خراسان نوشته شده، کالا‌هایی که مشمول استاندارد اجباری است، فهرست شده است: «سیلندر گاز خانگی، اجاق گاز بدون فر، سیم و کابل، گریس، لنت ترمز، دستگاه خاموش کننده قابل حمل ونقل، کلید‌های برق، دیگ زودپز، کبریت، روغن نباتی جامد، شیشه‌های ایمنی اتومبیل و...».

با دقت در این اقلام، می‌توان فهمید که هنوز خبری از تعریف استاندارد برای لوازم برقی و خانگی نیست و می‌توان نتیجه گرفت که استاندارد در چهارده سالگی خودش به لحاظ فنی پیشرفت زیادی نکرده بوده و تأکید، بیشتر بر لوازم خوراکی و وسایل ساده بوده است، با این اوضاع نمی‌توان توقع زیادی از اداره استاندارد خراسان که یک زیرمجموعه بود، داشت.

اداره‌ای که بیشتر هم وغمش را برای وارسی محصولات کشاورزی گذاشته بود، نمی‌توانست با نبود متخصص و بودجه کافی، بر کارخانجات صنعتی این شهر در آن دهه نظارت کند و به آن‌ها نشان استاندارد اعطا کند!

گفت‌وگو با یکی از مدیران اداره کل استاندارد استان در دهه ۷۰ که آغازگر پیشرفت استانداردسازی در شهرمان بود

با یک رایانه فرایند استاندارد‌سازی ایران را در مشهد نظام‌مند کردیم

موسی شربت دار حدود چهار سال در میانه دهه ۷۰ سکان اداره کل استاندارد خراسان بزرگ را در دست داشته است. آن زمان اداره استاندارد یک فضای کوچک و استیجاری و بدون آزمایشگاه‌های مجهز است که برای بسیاری از امور خود، دست به دامان تهران می‌شود. تشکیلات عریض وطویل استاندارد خراسان در بولوارخیام، در زمان او سروشکل می‌گیرد و به بهره برداری می‌رسد. به دلیل بروز تغییرات گسترده در استاندارد خراسان، او در این سمت، مدیر برتر استان و سپس مدیر برتر کشور می‌شود و از رئیس جمهور وقت لوح تقدیر می‌گیرد.

شربت دار از تغییروتحولات استاندارد خراسان در دهه ۷۰ که منجر به پاگرفتن سازمان آن به شکل امروزی شده است، می‌گوید. او همچنین، درباره ساختمان کنونی سازمان استاندارد، به کارگیری رایانه برای اولین بار در این اداره و همچنین بازگشایی شعبات جدید در شهرستان‌های مختلف استان حرف می‌زند؛ البته گلایه‌های زیادی هم از روند استانداردسازی و اداره استاندارد دارد و معتقد است که در این سال‌ها این اداره به عقب بازگشته است.

ماجرای گسترش استاندارد در خراسان

در سال ۶۰ کار‌های جهادی، شربت دار را به سوی مدیریت در سیستان وبلوچستان می‌کشاند. او سال ۶۴ معاون اداره استاندارد در سیستان وبلوچستان و سپس مدیر آن می‌شود. این اداره پس از پیروزی انقلاب، تعطیل شده بود و در آن زمان بازگشایی می‌شود.

شربت دار تا سال ۷۴ امور استاندارد این استان را مدیریت می‌کند تااینکه به مشهد، منتقل و مدیرکل استاندارد خراسان بزرگ می‌شود. پیش از او مهندس کشمیری این سمت را برعهده دارد و قبل از کشمیری نیز مهندس افخمی، سرپرستی اداره استاندارد را با حفظ سمت در استانداری، بر دوش گرفته است. در زمان افخمی، ساختمان کنونی سازمان در بولوارخیام، کلنگ خورده و تا زمان مدیریت شربت دار نیمه تمام مانده بود.

او با یک ساختمان بزرگ نیمه تمام رو‌به‌رو می‌شود که باید بودجه و اعتبار آن را تأمین کند تا به بهره برداری برسد. ساختمان دوطبقه استیجاری بولواررضا، نبش رضا ۱۹ که مساحت آن به سیصد متر هم نمی‌رسید و امین التجار، مدیر دهه ۶۰ سازمان، برای مدت ۱۰ سال آن را اجاره کرده بود، دراختیار این اداره قرار داشت و یک آزمایشگاه کوچک در دل همین ساختمان به امور استاندارد استان رسیدگی می‌کرد؛ البته نخستین رو‌به‌رویی شربت دار با این ساختمان و امین التجار در سال ۶۵ است که او برای بازدید به خراسان آمده است.

وی با یک اداره محقر و یک آزمایشگاه مواد غذایی روبه رو می‌شود که پاسخگوی نیاز استان نیست. آن زمان سنجش استاندارد‌های مواد غیرخوراکی استان مانند امور مربوط به قطعات اتومبیل، نساجی، کالا‌های الکتریکی و... در تهران انجام می‌شود.

در خراسان بزرگ فقط یک مرکز استاندارد در مشهد وجود دارد و رفته رفته اداره استاندارد بجنورد، بیرجند، گناباد، نیشابور، سبزوار، سرخس، باجگیران و چند شهر دیگر در دهه ۷۰ پا می‌گیرد تا بر تولیدات این شهر‌ها در شهر خودشان نظارت شود.

استخدام نیروی متخصص برای استانداردسازی از مشهد شروع شد

با انتقال به ساختمان جدید، اداره استاندارد خراسان پیشرفت چشمگیری می‌کند و باتوجه به روند روبه رشد تولید در استان، این اداره بیست وچهارساعته می‌شود تا کارکنان بتوانند با ذره بین استاندارد‌ها بر همه ابعاد نظارت کنند. درواقع باید گفت سازمان استاندارد در مشهد از آن زمان، تازه نقش خودش را به عنوان یک سازمان مستقل از مرکز پیدا می‌کند.

با بزرگ شدن فضای کاری، نیرو‌های پرنفس نیز به رگ‌های استاندارد استان تزریق می‌شوند که بیشتر آن‌ها متخصص (با مدارک کارشناسی ارشد و بالاتر) هستند. استخدام نیروی متخصص برای استانداردسازی برای نخستین بار از مشهد شروع می‌شود و تعداد نیرو‌های استاندارد خراسان در آن زمان، از ۱۰ نفر به حدود ۴۰ نفر افزایش می‌یابد.

همچنین تجهیزات آزمایشگاهی به روز به مشهد می‌آیند تا بزرگ‌ترین آزمایشگاه‌های استاندارد ایران پس از تهران، بهره برداری شود. نخستین مجله سازمان استاندارد ایران با نام «مجله پیام کیفیت» نیز در همین زمان در مشهد و با ابتکار شربت دار چاپ می‌شود و تا سال‌ها هیچ رقیبی ندارد.

درکنار این ها، نخستین نمایشگاه کالا‌های استانداردشده کشور در مشهد به راه می‌افتد و ۱۱۰ غرفه در میدان فردوسی به دست تولیدکنندگان مشهدی سپرده می‌شود تا شهر امام رضا (ع)، سردمداری اش را در این زمینه نیز حفظ کند. همچنین اولین تفاهم نامه همکاری سازمان استاندارد کشور با دیگر کشور‌ها را سازمان استاندارد مشهد رهبری می‌کند تا تفاهم نامه سازمان با پاکستان، ترکمنستان و قرقیزستان بسته شود. همه این اقدامات، گام‌های روبه جلوی استاندارد مشهد است که گسترش فعالیت هایش را در آن سال‌ها نشان می‌دهد و بخشی از تاریخچه استاندارد در این شهر را تشکیل می‌دهد.

نکته جالب دیگری که مشهد در آن پیش قدم بوده است، ورود یارانه به فرایند‌های استانداردسازی است. دهه ۷۰ رایانه تازه پا به ادارات گذاشته است و بسیاری از افراد حتی روش کار کردن با آن را نمی‌دانند و بسیاری از فرایند‌ها دستی انجام می‌شود. گام‌های نخست برای نظام‌مند شدن فرایند استانداردسازی در مشهد برداشته می‌شود. شربت دار با کمک یک برنامه نویس، فرایند‌ها را تعریف و سپس اجرا می‌کند.

برنامه نویسی این بسته نرم افزاری به این ترتیب در مشهد انجام و سپس در ادارات استاندارد تهران و دیگر شهرستان‌ها به کار گرفته می‌شود. شربت دار درباره آن می‌گوید: «تا ۱۰ سال تصویر گنبد امام رضا (ع) در صفحه نخست بسته نرم افزاری، صبح به صبح روی صفحه کارمندان استاندارد در سراسر ایران باز می‌شد».

* این گزارش شنبه ۲۲ مهرماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۵۶ روزنامه شهرآرا در صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.